In de onderwijsplannen van het demissionaire kabinet is €38,4 miljoen beschikbaar om het bibliotheeknetwerk te versterken. Er moeten meer bibliotheekvestigingen komen en meer boeken. In zijn Troonrede van 2023 noemt Koning Willem-Alexander bibliotheken als een van de culturele instellingen, die net als festivals, concerten, musea en muziekscholen, kunnen ‘confronteren, inspireren en tegenstellingen kunnen overbruggen’. Let wel: hoewel de functies van openbare bibliotheken en schoolbibliotheken vergelijkbaar zijn, hebben het demissionaire kabinet en de koning het alleen over de openbare bibliotheek. Ze volgen daarin een trend. Het is een communis opinio dat de leesvaardigheden van Nederlandse kinderen moeten worden verbeterd, een op de vier leerlingen loopt risico op laaggeletterdheid. Maar in de plannen om daar iets aan te doen komen schoolbibliotheken nauwelijks voor. Zoals in De Staat van het Onderwijs 2022 van de inspectie van het onderwijs, waarin de woorden ‘bibliotheek’ en het eigentijdse ‘mediatheek’ niet zijn te vinden. Of in het Masterplan Basisvaardigheden, gericht aan de Tweede Kamer (12 mei 2022), waarin het alleen gaat over de rol die openbare bibliotheken kunnen spelen. Ook in initiatieven waarin wel een verband wordt gelegd tussen openbare bibliotheken en scholen, zoals de Bibliotheek op School, komen schoolbibliotheken nauwelijks aan bod.
Natuurlijk is het een goed idee om openbare bibliotheken te versterken. Maar er is veel voor te zeggen om niet alleen een extra impuls aan de openbare bibliotheken te geven maar ook de schoolbibliotheken (schoolmediatheken) met dat geld te ondersteunen. Ook die bibliotheken hebben de afgelopen decennia zwaar onder druk gestaan. Scholen zijn niet verplicht om een mediatheek te hebben, en ze kunnen er daarom ongestraft op bezuinigen. Een mediathecaris gaat met pensioen en wordt niet vervangen, de school komt ruimte tekort en de mediatheek wordt opgeheven of ingeklonken. In 2012 waren er in het voortgezet onderwijs 709 bibliotheken, in 2019 waren het er nog maar 561. De verdwijning van al die schoolbibliotheken heeft zich ondanks de zorgen over het lezen in stilte en zonder protest voltrokken.
Maar schoolmediatheken zijn voor scholieren de meest laagdrempelige manier om cultuur te verkennen, zeker voor kinderen, die thuis weinig boeken hebben. Schoolmediatheken zijn voor hen gemakkelijk bereikbaar. Ze hoeven er de school niet voor te verlaten. Ze kennen de medewerkers en de medewerkers kennen hen. Het aanbod is ingesteld op wat zij nodig hebben, want medewerkers hebben een grote vrijheid in de vormgeving van ‘hun mediatheek’. Ze zijn nauwelijks aan wettelijke regels gebonden en ze kunnen zich bij de keuze van boekn en in hun contacten met scholieren laten leiden door wat hun eigen leerlingen het best kunnen gebruiken. Dat maakt dat het aanbod van mediatheken per school verschilt, aangepast aan de eigen leerlingpopulatie. Net als in openbare bibliotheken zijn schoolmediatheken plaatsen waar kinderen en jongeren zich vrijer in de cultuur kunnen bewegen dan in de klas. Op school worden ze daarbij geholpen door de mediathecarissen mensen die daar werken.
Maar schoolbibliotheken nemen binnen de scholen en in relatie tot de openbare bibliotheken een kwetsbare positie in. Daarin ligt een reden om het extra geld uit de Miljoenennota aan alle bibliotheken te besteden, aan de versterking van de openbare én de schoolse bibliotheken! Wie kinderen en jonge mensen wil bereiken heeft op school een gouden ingang.
Zie ook Ingezonden brief NRC, 5 oktober 2023
Zie ook De Volkskrant, 10 november 2023. Dit artikel schreef ik samen met Stella Leenders, de boekenzoeker:
Ieder kind een boek, iedere school een bieb
Rineke van Daalen, Stella Leenders
Boeken op maat
Een jongetje dat een informatieboek zoekt over echtscheiding. Twee vriendinnen die een makkelijk leesbaar, grappig boek zoeken. Hun Nederlands is nog niet zo goed, en ze willen graag samen hetzelfde boek lezen. Achtstegroepers die voor hun spreekbeurt boeken zoeken over ongesteldheid. Het zijn voorbeelden van verzoeken aan boekenzoekers op basisscholen.
Ziet u het gebeuren dat deze kinderen na school ijverig hun bibliotheekpasje zoeken en naar de openbare bibliotheek fietsen? Om daar aan een medewerker hun prangende vraag te stellen? Misschien is het boek er niet, moeten ze het reserveren en kunnen ze het pas twee weken later ophalen. En dan is die spreekbeurt allang voorbij.
Bibliotheken op maat
Om kinderen wegwijs te maken in het boekenuniversum is een uitnodigende, goed bemenste schoolbieb of -mediatheek onmisbaar. Het zijn vrijplaatsen waar kinderen meer tot hun recht kunnen komen dan in de klas, waar volwassenen aandachtig naar hen kunnen luisteren en hen gemakkelijker door de boekencollectie kunnen loodsen. Boekenzoekers, schoolbibliothecarissen en mediathecarissen maken deel uit van een schoolteam en kennen de kinderen.
Zij kunnen zowel de leerlingen als de scholen op maat bedienen. Elke school heeft haar eigen leerlingen, identiteit en sfeer. Zeker middelbare scholen verschillen sterk van elkaar. Neem bijvoorbeeld het Mundus College in Amsterdam-West, met praktijkonderwijs, vmbo, havo en een Eerste Opvang Anderstaligen. Sommige leerlingen zijn nog maar net in Nederland, ze kennen de taal nog niet en zijn niet vertrouwd met het Nederlandse onderwijs.
Weinig kinderen op het Mundus zijn gewend aan boeken of aan lezen. Als ze elkaar of de peuters uit de buurt voorlezen moeten ze eerst iets overwinnen – ‘Boeken? Dat is iets voor andere mensen.’ Hun bibliotheek is aangepast aan hun behoeften. Er zijn volwassen romans, soms in eenvoudige woorden hertaald, er staan eenvoudige informatieve boeken over sport, ballet, mode of gezondheid, en allerlei jeugdboeken, Het dagboek van Anne Frank is in een reeks vertalingen en in stripvorm aanwezig.
De bibliotheek van het Barlaeus Gymnasium in Amsterdam krijgt heel andere klanten. Lezen is voor hen veel gewoner, en de mediathecarissen spelen daarop in door boekenclubs te organiseren, en met nieuwsbrieven waarin leerlingen bijvoorbeeld boeken bespreken.
In de schaduw van de openbare bibliotheek
Helaas is er de laatste jaren een trend zichtbaar waarbij schoolbibliotheken juist worden uitgekleed.In het Masterplan Basisvaardigheden, gericht aan de Tweede Kamer (12 mei 2022), krijgen openbare bibliotheken wel, maar schoolbibliotheken geen rol. In De Staat van het Onderwijs 2022 blijkt de onderwijsinspectie daar evenmin oog voor te hebben. En het demissionaire kabinet stelt voor de komende drie jaar € 74 miljoen beschikbaar voor samenwerking tussen openbare bibliotheken en het onderwijs, maar over de schoolbibliotheken geen woord. Zonder veel commotie kunnen onderwijsinstellingen schoolbibliotheken afschaffen of kunnen ze beknibbelen op personeel en bibliotheekruimte.
Meer openbare bibliotheek, meer boeken – dat is natuurlijk een goed idee, maar voor veel kinderen ligt het begin van al het lezen op school. Schoolbibliotheken zijn het voorportaal voor de openbare bibliotheek en de boekwinkel. Aandacht voor openbare bibliotheken mag daarom niet ten koste gaan van schoolbibliotheken. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer samenwerking met openbare bibliotheken neerkomt op de uitbesteding van taken aan ambulante leesconsulenten van de Bibliotheek op school (dBos). Scholen verliezen dan de regie over hun eigen boekencollectie. Schoolbibliotheken verdienen meer steun en aandacht, want de kinderopvang en scholen zijn de enige plekken in onze samenleving waar ALLE kinderen met boeken in aanraking komen. Het zijn gouden ingangen om kinderen met boeken te laten kennismaken.
Iedere school een eigen schoolbieb
Lezen op school is belangrijk, en daarom hoort iedere school een eigen bibliotheek te hebben. Een prettige plek waar de leraren en leerlingen zich verantwoordelijk voor voelen. Met boeken die voldoen aan de eisen van deze specifieke schoolpopulatie. Met een eigen bibliothecaris, mediathecaris of boekenzoeker. Een veellezer die de kinderen kent, die precies weet waar alles staat, die op de hoogte is van nieuwe leuke titels, die voorleest, die leerkrachten ontzorgt en ondersteunt, die boekentips geeft en die deel uitmaakt van het onderwijsteam.
Dr. Rineke van Daalen is socioloog en schreef Lezen is iets tussen mensen. Een pleidooi voor de schoolbibliotheek
Stella Leenders is journalist en de allereerste boekenzoeker van Nederland
Kundig in het midden 