Wat gebeurt er met de twee vriendinnen, nu de een zich intellectueel ontwikkelt en de ander de school verlaat?
Ook in De nieuwe achternaam laat Elena Ferrante beeldend zien hoe school het leven van kinderen kan maken of breken. Het boek heeft veel meer dan dat te bieden, maar ik zal me hiertoe beperken. De nieuwe achternaam is het vervolg van De geniale vriendin, en gaat over de adolescentie van de twee vriendinnen, Elena en Lila. Aan het eind van het boek zijn het volwassen twintigers, die in de stormachtige tussenperiode enorm veel hebben beleefd.
Elena en Lila waren beiden uitblinkers op de lagere school, maar Elena mocht van haar ouders doorleren en Lila niet. De levens van het tweetal draaien om liefde en school. Dat zijn hun belangrijkste bronnen van succes en geluk. Maar Lila is opgesloten in de buurt, terwijl Elena door haar school uitzicht heeft gekregen op een veel bredere wereld. Het verschil tussen de buurt en de school tekent zich in dit boek nog scherper af dan in De geniale vriendin. In de buurt speelt zich het aardse bestaan af, de ploeterende schoenmakers en de handelaren, de poetsende vrouwen met kinderen aan hun rokken. Op school gaat alles over intellect en abstracties. Daar wordt letterlijk een andere taal gesproken, Italiaans in plaats van het Napolitaanse dialect. Beide vriendinnen zijn diep verbonden met hun families en met hun vriendenkring, met de buurt en de mensen die er wonen, maar hun levens groeien steeds verder uit elkaar.
Lila heeft meer te maken met de intriges, de chantage en het geweld in de buurt. Ze is vanaf haar zestiende jaar een getrouwde, rijke vrouw, met een huwelijk dat van het begin af aan mislukt is. Ze houdt niet van Stefano, haar man de kruidenier. Ze heeft geen waardering voor hem en ze steekt hem intellectueel in haar zak. Ze deint enigszins mee op het ritme van de buurt en probeert daarbij haar eigen koers uit te zetten. Met haar schoonheid en haar slimheid bereikt ze in alles wat ze aanraakt succes. Ze gaat helpen in zijn kruidenierswinkel en die vaart daar onmiddellijk wel bij. In de schoenenwinkel in de stad gebeurt hetzelfde. Soms hunkert ze naar boeken en leest ze met Elena mee, op andere momenten wil ze daar helemaal niets mee te maken hebben. Haar heldere verstand is nog even helder, maar de frustratie dat haar ontwikkeling stokt uit zich in grilligheid en in kwaadaardig gedrag tegenover buurtgenoten. Die zien en erkennen haar slimheid, maar dat geeft haar geen voldoening. Evenmin ontleent ze veel plezier aan de luxe die ze zich op kosten van haar echtgenoot permitteert. Ze draagt dure kleren en schoenen, ze is royaal, maar ontevreden.
Via allerlei omwegen ziet ze wel steeds kans om haar verstand te gebruiken. Eerst in de winkels in de buurt, later door haar liefde voor de slimste jongen van het gymnasium te gebruiken om zich buiten school om te ontwikkelen. Ze leest met hem mee, ze gaat mee naar lezingen en films, ze helpt hem met het schrijven van artikelen en kan daarin eindelijk weer haar analytische vermogens en intuïties kwijt. Als ze een zoontje krijgt, verdiept ze zich in de ontwikkeling van kinderen en zet ze zich in om hem te stimuleren. In weer een latere fase lift ze mee op de avondstudie van een vriend met wie ze met haar zoontje samenwoont en die zichzelf leert te programmeren. Overdag verdient ze de kost in een vleesverwerkingsfabriek, ‘s avonds studeert ze met deze man mee. Haar levensloop is grilliger dan die van haar vriendin Elena. Je ziet haar frustraties en hoe ze steeds uitwegen zoekt om haar goede verstand toch te kunnen gebruiken.
Elena ‘s loopbaan op het gymnasium heeft een gestaag verloop, met grote triomfen en diepe vervreemding. Ze verbreedt haar horizon, maar leidt een gespleten leven. Op school blinkt ze uit en valt ze op. Een lerares die veel in haar ziet nodigt haar bij haar thuis uit. In dat culturele gezin ontbreekt het Elena aan de omgangsvormen die daar gewoon zijn. Steeds is ze bang om door de mand te vallen. Iets niet te weten, iets verkeerds te zeggen, iets verkeerds te doen. Soms gaat het op school wat minder goed, maar ze werkt dapper naar haar eindexamen toe en ziet zelfs kans om in Pisa te gaan studeren, tegen alle weerstand in.
Het verhaal speelt zich af in Napels, waar rijkdom en macht met de maffia zijn verknoopt, in een periode waarin arme kinderen minder kansen op onderwijs hadden dan nu. Die specifieke sociale context bemoeilijkt een vergelijking met Nederland 2016, maar er zijn zeker parallellen. Een van die parallellen ligt in de gevoelens van vervreemding en sociale verlegenheid die door onderwijs kunnen ontstaan. In de Geniale vriendin lees je over de vervreemding van Elena tegenover haar familie en oude vrienden. In De andere achternaam worden die gevoelens sterker, maar daarbij komt dat ze in de nieuwe kringen waarin ze zich begeeft ook last krijgt van een sociale verlegenheid, die kenmerkend is voor sociale stijging. Ze leert gebruik te maken van verschillende gedragsrepertoires, van de omgangsvormen uit de buurt en op school. Als ze zich in Pisa in het nauw gedreven voelt, neemt ze haar toevlucht tot het dialect en de heftige omgang van haar jeugd, en die blijken dan goed van pas te komen. Omgekeerd merkt ze dat ze met haar intellectuele ontwikkeling en de goede manieren die ze zich op school en tijdens haar studie heeft eigen gemaakt in Napels weinig kan beginnen. Het kost haar moeite om haar oude en haar nieuwe wereld met elkaar te verbinden, en eigenlijk lukt dat haar pas wanneer ze ze zelf gaat schrijven.
Bij Lila spelen heel andere problemen een rol, en andere gevoelens voeren de boventoon. Zij voelt ressentiment over een onderontwikkeld verstand, in de wetenschap dat ze in een andere sociale kring veel meer had gekund. Om met haar juffrouw van de lagere school te spreken: ‘Je was voor grote dingen voorbestemd.’ Maar tegelijkertijd blijkt ze steeds opnieuw en tegen de klippen op manieren te vinden om haar verstand te gebruiken en verder te komen.
In de onderwijssociologie is haar problematiek onderbelicht. Het aan het licht brengen en de ontwikkeling van verborgen talenten, dàt is het centrale thema van de onderwijssociologie. In het verlengde daarvan hebben ook de gevolgen van sociale stijging wel enige aandacht gekregen. Bijvoorbeeld in autobiografieën waarin ‘ervaringsdeskundigen’ hun eigen lotgevallen hebben opgeschreven, hun vervreemding en sociale verlegenheid. Maar wat er met slimme kinderen gebeurt die op school niet aan hun trekken komen, daarover is bij mijn weten weinig bekend. Lila’s leven is daar een sprekende illustratie van. Haar problematiek, de gevolgen van ‘schoolse onderontwikkeldheid’, is een belangrijk onderwerp. Werk aan de winkel voor onderwijssociologen!
Kundig in het midden 