Mr. Benno Stokvis heeft het geluk gehad dat een zoon van zijn neef zijn leven interessant genoeg vond om er een biografie over te schrijven. Ruud Stokvis, socioloog met een geoefende pen, heeft een zorgvuldig en veelomvattend boek geschreven over Benno’s drukke leven, dat in zijn veelzijdigheid in deze bespreking niet tot zijn recht kan komen. Hoe meer RS zich in het leven van zijn familielid verdiepte, hoe meer hij daardoor geïntrigeerd werd.
BS leefde de eerste driekwart van de 20e eeuw, een periode die de generatie van RS voor een deel wél en voor een deel niet zelf heeft meegemaakt. Maar ook die vroege periode is voor RS bekend terrein, onder andere uit de eerste-handsverhalen van familieleden. De Spaanse burgeroorlog heeft zich in die periode afgespeeld, de Tweede Wereldoorlog, de onafhankelijkheid van Indonesië, de Koude Oorlog. RS ziet kans om van ieder tijdsbestek genoeg te laten zien om de biografie van BS een plaats te geven en diens verhaal tot leven te brengen. Hij heeft Benno’s leven gedetailleerd onderzocht. Hij vertelt over zijn vroege familie-geschiedenis en zijn liefdes, over de contacten die hij als adolescent met literatoren wist te leggen, over zijn politieke netwerken en de vele gezelschappen waarmee hij door zijn brede belangstelling en betrokkenheid verbonden raakte.
Bij de presentatie van het boek bood Ruud een eerste exemplaar aan de Orde van Advocaten aan. Hun vertegenwoordiger was blij met het boek, omdat over de praktijk van de advocatuur in Nederland weinig is geschreven. Dat is opmerkelijk, omdat de belangstelling daarvoor tegenwoordig groot is. In het NOS-nieuws zijn rechtszaken steevast een belangrijk item, waarnaar net als naar medische kwesties veel aandacht uitgaat. Benno Stokvis komt naar voren als een vooruitstrevende, linkse jurist, die tot op hogere leeftijd een – vaak activistische – rol in het publieke domein vervulde, als advocaat, volksvertegenwoordiger, radiospreker. Hij had veel oog voor de misére van mensen en dieren. Hij trok zich hun lot niet alleen aan, maar ging ook tot handelen over. Hij publiceerde boeken met verhalen om te laten zien hoe zwaar het was om homoseksueel te zijn, of samen te wonen met een echtgenoot waarvan men wilde scheiden, maar dat niet kon. Later in zijn loopbaan als volksvertegenwoordiger, probeerde hij wetswijzigingen door te voeren om scheiden te vereenvoudigen. Hij zette zich ook in voor de bescherming van dieren en keerde zich tegen vivisectie. Hij was een van de eersten die zich tegen de bio-industrie verzette.
Na de Tweede Wereldoorlog ging hij de politiek in. Hij werd in 1946 in de Tweede Kamer gekozen als vertegenwoordiger van de Communistische Partij, maar zijn koers houdt ook daar iets onafhankelijks. Zijn morele kompas heeft een sterk juridische oriëntatie. De kwesties die hij eerder ook al belangrijk vond, zoals het echtscheidingsrecht en de dierenbescherming, bleef hij als volksvertegenwoordiger behartigen. Als advocaat verdedigde hij demonstrerende arbeiders en de communistische Henk Sneevliet, als vertegenwoordiger van de communistische partij keerde hij zich tegen de politionele acties en de wreedheden die daarbij gepleegd werden. Hij verzette zich tegen de uitzending van dienstplichtigen naar Indonesië en zette zich in voor de Spanje-strijders die na de oorlog hun Nederlanderschap opeisten; hij stelde aan de orde dat kleine oorlogsmisdadigers zwaarder werden gestraft dan de grote die er met ‘een verlengd kerstverlof’ vanaf kwamen. In 1952 krijgt Benno een onverkiesbare plaats op de kandidatenlijst van de CPN. RS veronderstelt dat hij om die reden de partij heeft verlaten, een opportunistische overweging hem ertoe bracht om. Afscheid van links nam Benno in 1970 met zijn aansluiting bij DS’70, na zijn weinig succesvolle lidmaatschap van de PvdA.
Wie een biografie schrijft heeft de keuze om geheel chronologisch of meer thematisch te werk te gaan. RS doet het alletwee. Hij probeert Benno’s leven zo breed mogelijk én chronologisch in beeld te brengen. De grote constante in Benno’s leven is zijn identiteit als jurist. Of hij nu als advocaat of als parlementariër optreedt, hij doet dat als jurist. Het boek is bij de Orde van Advocaten goed op zijn plaats, maar eigenlijk is het voor alle juristen van belang, wat ook hun werkkring is.
Dat Benno ook een jood is komt in het boek minder uit de verf, en dat zegt iets over de plaats van die status in zijn leven. RS situeert de familie Stokvis in de Joodse middenklasse, een ontwikkelde en welvarende groep, die voor de oorlog met – lichte – sociale uitsluiting te maken had. Zijn moeder kwam uit Rusland, en de familie sprak thuis Nederlands en Duits. De joodse religie lijkt in het gezin geen belangrijke rol te hebben gespeeld. Benno was geen zionist en hij was weinig betrokken bij de Joodse gemeenschap, maar tijdens de oorlog werd hij gedwongen om zich met het onderwerp bezig te houden. Hij ziet kans om zijn familie te redden door zijn Joodse moeder als arisch te laten registreren. Hij hoeft daarna geen ster meer te dragen, maar zijn advocatenpraktijk moest hij neerleggen. Als juridisch adviseur blijft hij mensen echter helpen. Via een netwerk van Nederlanders en Duitsers redt hij mensen bijvoorbeeld uit handen van de Sicherheitspolizei en het Devisenschutzkommando of helpt hij hen als niet-Jood te laten registreren. Hij schrijft daarover in Advocaat in bezettingstijd (1968). Persoonlijke documenten uit de oorlogstijd heeft RS niet kunnen vinden, en het ontbreken daarvan maakt het voor lezers lastig om zich voor te kunnen stellen wat het Jodendom voor BS heeft betekend. Het lijkt niet zo belangrijk voor hem te zijn geweest, en in de loop van zijn leven voelt hij zich meer tot de Rooms-Katholieke cultuur aangetrokken. Tijdens zijn kamer-lidmaatschap neemt de Jodenvervolging in zijn strijd tegen het fascisme een aparte plaats in, maar na de oorlog neemt hij afstand van Joodse instellingen.
RS heeft de lijfspreuk van Benno’s vader als uitgangspunt van zijn biografie genomen: ‘Zichzelf zijn en blijven’. Mij lijkt het dat het Benno bijna is gelukt om naar die spreuk te handelen. Zelfs in zijn tijd als communistische volksvertegenwoordiger houdt hij zich aan zijn eigen agenda, maar tegelijkertijd volgt hij de stalinistische richtlijnen van Paul de Groot. Zelfs een onafhankelijke geest als BS kon zich daar niet volledig aan onttrekken.
Ruud Stokvis 2019, Recht en Slecht. Mr. Benno Stokvis 1901-19977. Diemen: AMB, ISBN 97890 79700 96 7, pp. 270.
Kundig in het midden 